GİRİŞ
Gelişmekte olan ülke ekonomilerinde döviz kuru dalgalanmaları iç veya dış kaynaklı olarak daha sık yaşanmaktadır. Bunun altında esasen birçok neden olmakla birlikte öne çıkabilecek bir kaç sebep sayılabilir; Bunlardan ilki reel üretiminin düşük veya yetersiz olması, diğer bir deyişle, dışarıya bağımlı bir ülke ekonomisinin hakim olması ve üretimden ziyade tüketime odaklı ekonomik yapının ağırlık kazanmasıdır. İkincisi, katma değeri düşük hizmet ana sektörü altındaki alt sektörlerin yaygın olmasıdır. Son olarak, reel üretiminin yeterli olmasına rağmen para politikası, maliye politikasının ve ithalata dayalı üretim ekonomisinin döviz kurlarında dalgalanmaya sebebiyet vermesidir. Bütün bu sayılanlar aslında ekonominin kırılgan bir ekonomik yapıya sahip olduğunu da göstermektedir.
Bu çalışmanın amacı, T.C. Merkez Bankası veri tabanından alınan Dolar ve Euro döviz alış kurlarının geliştirilen formülle aylık ve yıllık zaman dilimlerine dayalı olarak dalga boylarının, diğer bir ifadeyle, döviz şoklarının spektrumunu (etki alanını) hesaplayarak ortaya koymaktır. Döviz kurundaki dalga boylarının hesaplanması, ekonomideki şokların olumsuz etkilerinin boyutunun ortaya konulması açısından önemli bir yere sahiptir. Yapılan çalışma, alanı içerisinde özgün bir çalışma niteliği taşımasının yanı sıra döviz kurlarının keşifsel veri analizine yeni bir bakış açısı da getirmektedir. Bu çalışmayla birlikte mevcut durumun bilimsel bir zeminde ortaya konulmasının yanında benzer fakat odağı farklı yapılacak diğer çalışmalara da ışık tutulacaktır.
TÜRKİYEDEKİ DÖVİZ ALIŞ KURU HAREKETLERİ
Metodoloji kısmına geçmeden önce Dolar ve Euro döviz alış kurlarının aylık ve yıllık olarak izlediği seyrin keşifsel veri analizi ile ortaya konulmasının yerinde bir karar olacağı düşünülmektedir (Tukey, 1993). Bu amaçla, ilk olarak döviz alış kurunun izlediği seyir ilk olarak yıllık, sonra aylık olarak verilmiştir. Sunulan zaman serisine ait ham veriler, 01.01.1999-18.02.2019 tarih aralığındaki T.C. Merkez Bankasının veri tabanından elde edilen döviz alış kur verilerini kapsamaktadır (Merkez Bankası, 2019). Döviz alış kurunun izlediği günlük seyri içeren verilerin tamamı Dolar ve Euro bazında yıllık olarak verilerek vakaların seyrinin bir röntgeninin çekilmesi amaçlanmıştır. Şekil 1’de Dolar ve Euro bazında döviz alış kurlarının seyri 21 yılı içerecek şekilde yıllara göre verilmiştir. Daha gerçekçi ve daha güvenilir bir resmin ortaya konulması adına, döviz alış kurlarının ortalaması alınarak sunulması yoluna gidilmemiştir. Bunun nedeni, ortalamalardan yola çıkıldığında döviz kurundaki sapmaların görülemiyor olmasıdır. Şekil 1, içerisinde yer aldığı yıl boyunca döviz alış kurlarının izlediği bütün hareketleri yansıtmaktadır. Buna göre, izlenen döviz kuru hareketlerinden;
- Euro ve Dolar alış kurlarının birbirine paralel ve zamana bağlı olarak sürekli bir artış gösterdiği görülmektedir.
- Hem Euro ve Dolar alış kurunda 2001 ve 2018 yıllarında büyük bir dalgalanma olduğu, ancak bu dalgalanmanın 2019 yılı içerisinde dengelenme seyrine girdiği görülmektedir.
Şekil 1: Yıllara Göre Döviz Alış Kurunun Seyri
Şekil 2’de ise aylara göre Dolar ve Euro bazında döviz alış kurlarının seyri verilmiştir. Şekil 2, içerisinde yer aldığı ilgili ay boyunca döviz alış kurlarının izlediği bütün hareketlerin bir röntgenini ortaya koymaktadır. Buna göre, izlenen döviz kuru hareketlerinden;
- Euro ve Dolar alış kurlarının aylık zaman serisi içerisinde birbirine paralel bir seyir izlediği tespit edilmiştir.
- Hem Euro ve Dolar alış kurunda Ocak ve Şubat aylarında dalga boyu yükseldikten sonra yaklaşık 4 aylık bir durgun seyirden sonra Ağustos, Eylül ve Ekim aylarında Ocak ve Şubat aylarında daha yüksek bir dalga boyuna ulaştığı görülmektedir. 11 ve 12. aylarda ise bu yükseliş trendi yerini daha durağan bir seyre bıraktığı tespit edilmiştir.
Şekil 2: Aylara Göre Döviz Alış Kurunun Seyri
Şekil 1 ve Şekil 2’de verilen grafikler her ne kadar döviz alış kurlarının izlediği seyrin röntgenini ortaya koysa da, yıllık ve aylık olarak bütün zaman serisi içerisinde ne kadarlık bir dalga boyuna sahip olduğunu tam olarak ortaya koymamaktadır. Bu nedenle, aylık ve yıllık döviz alış kurlarının dalga boylarının, diğer bir deyişle, döviz şoklarının spektrumunun hesaplanmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu amaçla, bu ihtiyacın giderilmesine yönelik olarak metodoloji kısmında da bahsedileceği üzere dalga boylarının geçerli ve güvenilir bir şekilde hesaplanmasına yönelik yöntemler geliştirilmiştir.
METODOLOJİ
Örnek uygulama yapılacak veri seti, 19.02.2019 tarihinde TC. Merkez Bankasının veri tabanından indirilmiştir. Veri seti, 4 değişken ve her bir döviz alış kuru için 5067 gözlemden oluşmaktadır. 21 yıllık zaman serisini içinde barındıran veri seti 1999 yılı ile 18.02.2019 tarihleri arasında Merkez Bankası işlem günlerindeki günlük Dolar ve Euro döviz alış kuru (TL) verilerinden oluşmaktadır (Merkez Bankası, 2019). Bu yıldan başlanılmasının nedeni, eşit zaman serisi elde edilerek karşılaştırma yapılmak istenmesinden kaynaklanmaktadır. 2005 yılından geçerli olmak üzere TL’den 6 sıfır atıldığı için, karşılaştırma sağlanabilmesi adına bu yıldan önceki zaman serilerine ait veriler de ağırlıklandırılmıştır (Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun, 2004). Diğer bir deyişle, 2005 öncesi döviz kurlarına karşılık gelen TL tutarları 1 milyona bölünerek indirgenmiştir.
Veri seti, analize uygun hale getirilmeden önce ve analiz sırasında Microsoft Excel 2016 ve R programlama dili kullanılmıştır. Alınan bu veri setinin keşifsel veri analizi yapılarak döviz alış kurlarının aylık ve yıllık olarak dalga boyları ortaya konulacaktır. Dalga boyu hem fark olarak hem de yüzdesel fark olarak sunulmuştur. Aylık fark hesaplamaları, döviz alış kurunun ait olduğu aydaki en küçük değeri ile ait olduğu aydaki en büyük değerin farkının hesaplanması esasına dayanmaktadır. Bu hesaplamalar geliştirilen eşitlik (1)’deki formüller yardımıyla yapılmaktadır.
Eşitlik 1’de wt belirli bir zaman serisi içerisindeki döviz kurunun dalga boyunu göstermektedir. Maxi, ilgili döviz kurunun ait olduğu aylık veya yıllık zaman serisi içerisindeki en yüksek döviz alış kur değerini, Mini ise ilgili döviz kurunun ait aylık veya yıllık zaman serisi içerisindeki en düşük döviz alış kur değerini ifade etmektedir. ct ise t belirli bir zaman serisi içerisinde Maxi ile Mini arasındaki farkın Mini değerine göre yüzdesel değişimini göstermektedir. Buradaki geliştirilen formüllerle döviz kuru dalga boyları, aylık ve yıllık zaman serisi bağlamında hesaplansa da haftalık, günlük veya istenilen zaman serilerine göre de hesaplanabilir.
Aylık % fark, diğer bir ifadeyle, aylık dalga boyu ise maksimum değerin minimum değere göre yüzdesel değişimini göstermektedir. Benzer şekilde, yıllık fark hesaplamalarında ise döviz alış kurunun ait olduğu yıldaki en küçük değeri ile ait olduğu yıldaki en büyük değer arasındaki fark hesaplanmıştır. Yıllık % fark, diğer bir ifadeyle, yıllık dalga boyu ise maksimum değerin minimum değere göre yüzdesel değişimini göstermektedir.
BULGULAR
İlk olarak yıllık olarak 1999’dan 2019 yılının 18.2.2019 tarihine kadar olan zaman serisi içinden dolar alış kuruna göre dalga boyu en yüksek yıllar büyükten küçüğe doğru sunulmuştur. Dolar alış kuruna göre elde edilen yıllık dalga boyuna ilişkin sonuçlar Tablo 1’de sunulmuştur. Buna göre kur dalga boyunun en yüksek olduğu yıl 2001 yılıdır. Bu yılı sırasıyla 2018 ve 1999 yılları izlemektedir.
Tablo 1: Dolar Alış Kurundaki Yıllık Dalga Boyları
Benzer şekilde, Euro alış kurunun yıllık olarak dalga boyları ise büyükten küçüğe doğru Tablo 2’de verilmiştir. Euro alış kuruna göre ise kur dalga boyunun en yüksek olduğu yıl dolar kurunda olduğu gibi 2001 yılıdır. Bu yılı sırasıyla 2018 ve 2002 yılları izlemektedir.
Tablo 2: Euro Alış Kurundaki Yıllık Dalga Boyları
Döviz alış kurlarına göre yıllık dalga boyları ortaya konulduktan sonra hangi yılın hangi ayında dalga boyunun en yüksek olduğu analiz edilecektir. Buna göre döviz alış kuruna göre dalga boyunun en yüksek olduğu aylar bulunduğu yılı da gösterecek şekilde ilk 25 gözlem aşağıdaki tablolarda verilmiştir. İlk olarak Tablo 3’te Dolar alış kuruna göre aylık dalga boyu en yüksek ilk 25 gözlem sunulmuştur.
Tablo 3: Dolar Alış Kurundaki Aylık Dalga Boyları
Tablo 3’e göre dalga boyunun en yüksek olduğu ay, 2001 yılının 2. ayı olduğu görülmektedir. Bunu sırasıyla 2018 yılının 8. ayı ve 2008 yılının 10 ayı izlemektedir. Dalga boylarının aylara göre büyükten küçüğe doğru tüm listesini aşağıdaki linkten indirebilirsiniz.
Dolar alış kuruna göre dalga boyu en yüksek ilk 25 gözlem sunulduktan sonra Tablo 4’te Euro alış kuruna göre aylık dalga boyu en yüksek ilk 25 gözlem verilmiştir.
Tablo 4: Euro Alış Kurundaki Aylık Dalga Boyları
Euro alış kuruna göre de en yüksek dalga boyunun olduğu aylar, büyükten küçüğe doğru bulunduğu yıla göre ilk 25 kayıt Tablo 4’te verilmiştir. Buna göre dalga boyunun en yüksek olduğu ay, 2001 yılının 2. ayı olduğu görülmektedir. Bunu sırasıyla 2018 yılının 8. ayı ve 2001 yılının 4. ayı izlemektedir. Euro alış kuru dalga boylarının aylara göre büyükten küçüğe doğru tüm listesini ise aşağıdaki linkten indirebilirsiniz.
SONUÇ
Yapılan çalışmayla veri seti üzerinde ilk olarak keşifsel veri analizi yapılmıştır. Bunun ardından ilk kez geliştirilen formüllerle döviz alış kurlarına ilişkin aylık ve yıllık olarak dalga boyları veya döviz şoklarının spektrumu hesaplanarak geçerli ve güvenilir sonuçların ortaya konulması amaçlanmıştır. Döviz kurundaki dalga boylarının hesaplanması ekonomideki şokların olumsuz etkilerinin boyutunun ortaya konulması açısından büyük önem arz etmektedir.
Dolar alış kuruna göre dalga boyunun en yüksek olduğu yıl 2001 yılıdır. Bu yılı sırasıyla 2018 ve 1999 yılları izlemektedir. Dolar kurunda dalga boyunun en yüksek olduğu ay ise, 2001 yılının 2. ayı’dır. Bunu sırasıyla 2018 yılının 8. ayı ve 2008 yılının 10 ayı izlemektedir.
Euro alış kuruna dalga boyunun en yüksek olduğu yıl dolar kurunda olduğu gibi 2001 yılıdır. Bu yılı sırasıyla 2018 ve 2002 yılları izlemektedir. Euro kurunda dalga boyunun en yüksek olduğu ay, 2001 yılının 2. ayı olduğu görülmektedir. Bunu sırasıyla 2018 yılının 8. ayı ve 2001 yılının 4. ayı izlemektedir.
Geliştirilen bu formüllerle aylık ve yıllık dalga boylarının hesaplanması yanında daha kısa zaman dilimlerini içine alan zaman serilerinde de dalga boyları ortaya konulabilecektir. Bu çalışmadan elde edilen bulgular ve çalışma kapsamında geliştirilen formül, döviz kurlarının mevcut durumunun analizi olduğu kadar öngörüsel analitik çalışmalara ve benzer fakat odağı farklı diğer çalışmalara da ışık tutacaktır.
Ayrıca ihtiyaç duyulması halinde işlenmiş veri setinin tamamına ve aylık olarak döviz alış kurlarının yıllara göre göstermiş olduğu dalga boylarına aşağıdaki linklerden ulaşabilirsiniz.
Faydalı olması ve farkındalık oluşturması dileğiyle.
Saygılarımla
Not: Emeğe saygı adına, yapılan çalışmanın başka bir mecrada ya da ortamda paylaşılması halinde kaynak gösterilmeden alıntı yapılmamasını önemle rica ederim.
Kaynaklar
T.C. Merkez Bankası:https://evds2.tcmb.gov.tr/index.php?/evds/serieMarket/#collapse_2. Ulaşım Tarihi: 19/02/2019
Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun,
Kanun No: 5083, Resmi Gazete Tarihi: 31/01/2004, Resmi Gazete Sayısı: 25363 http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2004/01/20040131.htm#3.Ulaşım Tarihi: 19/02/2019
Tukey, J. W. (1993). Exploratory Data Analysis: Past, Present, and Future. Princeton University, Department of Statistics, Technical Report No:302. https://apps.dtic.mil/dtic/tr/fulltext/u2/a266775.pdf. Ulaşım Tarihi: 19/02/2019