Giriş
Gelişmekte olan ülke ekonomilerinde döviz kuru dalgalanmaları iç veya dış kaynaklı olarak daha sık yaşanmaktadır. Bunun altında esasen birçok neden olmakla birlikte öne çıkabilecek bir kaç sebep sayılabilir; Bunlardan ilki reel üretiminin düşük veya yetersiz olması, diğer bir deyişle, dışarıya bağımlı bir ülke ekonomisinin hakim olması ve üretimden ziyade tüketime odaklı ekonomik yapının ağırlık kazanmasıdır. İkincisi, katma değeri düşük hizmet ana sektörü altındaki alt sektörlerin yaygın olmasıdır. Son olarak, reel üretiminin yeterli olmasına rağmen para politikası, maliye politikasının ve ithalata dayalı üretim ekonomisinin döviz kurlarında dalgalanmaya sebebiyet vermesidir. Bütün bu sayılanlar aslında ekonominin kırılgan bir ekonomik yapıya sahip olduğunu da göstermektedir.
Bu çalışmanın amacı, T.C. Merkez Bankası veri tabanından alınan Dolar döviz alış kurunun geliştirilen formülle aylık ve yıllık zaman dilimlerine dayalı olarak dalga boylarının, diğer bir ifadeyle, döviz şoklarının spektrumunu (etki alanını) hesaplayarak ortaya koymaktır. Öncü ekonomik göstergelerinden biri olan döviz kurundaki dalga boylarının hesaplanması, ekonomideki şokların ve krizlerin olumsuz etkilerinin boyutunun ortaya konulması açısından önemli bir yere sahiptir. Yapılan çalışma, alanı içerisinde özgün bir çalışma niteliği taşımasının yanı sıra döviz kurlarının keşifsel veri analizine yeni bir bakış açısı da getirmektedir. Bu çalışmayla birlikte mevcut durumun bilimsel bir zeminde ortaya konulmasının yanında benzer fakat odağı farklı yapılacak diğer çalışmalara da ışık tutulacaktır.
Metodoloji
Araştırmada kullanılan veri seti, 24.04.2019 tarihinde TC. Merkez Bankasının veri tabanından indirilmiştir. Veri seti, dolar alış kuru için 4 değişken ve orjinal 9915 gözlemden oluşmaktadır. 40 yıllık zaman serisini içinde barındıran veri seti 1980 yılı ile 24.04.2019 tarihleri arasında Merkez Bankası işlem günlerindeki günlük Dolar döviz alış kuru (TL) verilerinden oluşmaktadır (Merkez Bankası, 2019). Bu yıldan başlanılmasının nedeni, 1980 öncesine ait günlük zaman serisi temelinde veri elde edilememesinden kaynaklanmaktadır. 2005 yılından geçerli olmak üzere TL’den 6 sıfır atıldığı için, karşılaştırma sağlanabilmesi adına bu yıldan önceki zaman serilerine ait veriler de ağırlıklandırılmıştır (Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun, 2004). Diğer bir deyişle, 2005 öncesi Dolar döviz alış kurlarına karşılık gelen TL tutarları 1 milyona oranlanarak indirgenmiştir.
Veri seti, analize uygun hale getirilmeden önce ve analiz sırasında Microsoft Excel 2016 ve R programlama dili kullanılmıştır. Alınan bu veri setinin keşifsel veri analizi yapılarak döviz alış kurlarının aylık ve yıllık olarak dalga boyları ortaya konulmuştur. Dalga boyu hem fark olarak hem de yüzdesel fark olarak sunulmuştur. Aylık fark hesaplamaları, döviz alış kurunun ait olduğu aydaki en küçük değeri ile ait olduğu aydaki en büyük değerin farkının hesaplanması esasına dayanmaktadır. Bu hesaplamalar geliştirilen yalın bir eşitlik (1)’deki formüller yardımıyla yapılmaktadır.
Eşitlik 1’de wt belirli bir zaman serisi içerisindeki döviz kurunun dalga boyunu göstermektedir. Maxi, ilgili döviz kurunun ait olduğu aylık veya yıllık zaman serisi içerisindeki en yüksek döviz alış kur değerini, Mini ise ilgili döviz kurunun ait aylık veya yıllık zaman serisi içerisindeki en düşük döviz alış kur değerini ifade etmektedir. ct ise zaman serisi içerisinde Maxi ile Mini arasındaki farkın Mini değerine göre yüzdesel değişimini göstermektedir. Buradaki geliştirilen formüllerle döviz kuru dalga boyları, aylık ve yıllık zaman serisi bağlamında hesaplansa da haftalık, günlük veya istenilen zaman serilerine göre de hesaplanabilir.
Aylık % fark, diğer bir ifadeyle, aylık dalga boyu ise maksimum değerin minimum değere göre yüzdesel değişimini göstermektedir. Benzer şekilde, yıllık fark hesaplamalarında ise döviz alış kurunun ait olduğu yıldaki en küçük değeri ile ait olduğu yıldaki en büyük değer arasındaki fark hesaplanmıştır. Yıllık % fark, diğer bir ifadeyle, yıllık dalga boyu ise maksimum değerin minimum değere göre yüzdesel değişimini göstermektedir.
Bulgular
İlk olarak yıllık olarak 1980’den 2019 yılının 24.4.2019 tarihine kadar olan zaman serisi içinden dolar alış kuruna göre dalga boyu en yüksek yıllar büyükten küçüğe doğru sunulmuştur. Dolar alış kuruna göre elde edilen yıllık dalga boylarına ilişkin büyükten küçüğe doğru ilk 25 gözlem Tablo 1’de sunulmuştur. Tablo 1’e göre kur dalga boyunun en yüksek olduğu yıl 2001 yılıdır. Bu yılı sırasıyla 2018 ve 1999 yılları izlemektedir.
Tablo 1: Dolar Alış Kurundaki Yıllık Dalga Boyları
Tablo 1’de sunulan yıllık dalga boylarının grafiksel gösterimine ilişkin R kod bloğu aşağıda verilmiştir.
R Kod Bloğu: Dolar Alış Kurundaki Yıllık Dalga Boyları
#Dolar Alış Kurundaki Yıllık Dalga Boyları için grafik kod bloğu
library(ggplot2)
x_max<-max(dizaynR$Percent)
x_min<-min(dizaynR$Percent)
yillik_dalga_boyu<-ggplot(dizaynR,
aes(x=Percent,
y=reorder(Yıl, Percent))) +
geom_point(color="red",
size = 2) +
geom_segment(aes(x = 40,
xend = Percent,
y = reorder(Yıl, Percent),
yend = reorder(Yıl, Percent)),
color = "lightgrey") +
labs (x = "Dalga Boyu (%)",
y = "Yıl",
title = "Şekil 1: Dolar Alış Kurundaki Yıllık Dalga Boyları",
subtitle = "", caption = "By Tevfik Bulut")+
theme(
plot.title = element_text(hjust=.5, size = 14, face = "bold"),
plot.caption = element_text(face = "italic")
)+
theme(
panel.grid.major = element_blank(),
panel.grid.minor = element_blank()
)+
theme(axis.text.x = element_text(face="bold", color="black",
size=8),
axis.text.y = element_text(face="bold", color="black",
size=8))+
theme(axis.title.x = element_text(face="bold", color="black",
size=12),
axis.title.y = element_text(face="bold", color="black",
size=12))+
scale_x_continuous(breaks = c(x_min, x_min))+
scale_x_continuous(breaks=seq(30, x_max, 30))+
theme(axis.line = element_line(size = 3, colour = "grey80"))+
theme(axis.ticks = element_line(size = 2))+
theme(panel.background = element_rect(fill = "white"))
yillik_dalga_boyu
# PNG formatında grafiği almak için
ggsave("yillik dalga.png", plot = yillik_dalga_boyu)
Yıllık dalga boyuna ilişkin yukarıdaki R kod bloğunun çalıştırılmasından sonra elde edilen grafik Şekil 1’de verilmiştir.
Dalga boylarının yıllara göre büyükten küçüğe doğru tüm listesini aşağıdaki linkten indirebilirsiniz.
Döviz alış kurlarına göre yıllık dalga boyları ortaya konulduktan sonra hangi yılın hangi ayında dalga boyunun en yüksek olduğu analiz edilecektir. Buna göre döviz alış kuruna göre dalga boyunun en yüksek olduğu aylar bulunduğu yılı da gösterecek şekilde ilk 25 gözlem Tablo 2’de verilmiştir. İlk olarak Tablo 2’de Dolar alış kuruna göre aylık dalga boyu en yüksek ilk 25 gözlem sunulmuştur.
Tablo 2: Dolar Alış Kurundaki Aylık Dalga Boyları
Tablo 2’de sunulan aylık dalga boylarının grafiksel gösterimine ilişkin R kod bloğu aşağıda verilmiştir.
R Kod Bloğu: Dolar Alış Kurundaki Aylık Dalga Boyları
#Dolar Alış Kurundaki Aylık Dalga Boyları için grafik kod bloğu
library(ggplot2)
x_max<-max(d_ay$Percent)
x_min<-min(d_ay$Percent)
Aylik_Dalga_Boyu<-ggplot(d_ay,
aes(x=Percent,
y=reorder(Ay, Percent))) +
geom_point(color="red",
size = 2) +
geom_segment(aes(x = 40,
xend = Percent,
y = reorder(Ay, Percent),
yend = reorder(Ay, Percent)),
color = "lightgrey") +
labs (x = "Dalga Boyu (%)",
y = "Ay",
title = "Şekil 2: Dolar Alış Kurundaki Aylık Dalga Boyları",
subtitle = "", caption = "By Tevfik Bulut")+
theme(
plot.title = element_text(hjust=.5, size = 14, face = "bold"),
plot.caption = element_text(face = "italic")
)+
theme(
panel.grid.major = element_blank(),
panel.grid.minor = element_blank()
)+
theme(axis.text.x = element_text(face="bold", color="black",
size=8),
axis.text.y = element_text(face="bold", color="black",
size=8))+
theme(axis.title.x = element_text(face="bold", color="black",
size=12),
axis.title.y = element_text(face="bold", color="black",
size=12))+
scale_x_continuous(breaks = c(x_min, x_min))+
scale_x_continuous(breaks=seq(10, x_max, 30))+
theme(axis.line = element_line(size = 3, colour = "grey80"))+
theme(axis.ticks = element_line(size = 2))+
theme(panel.background = element_rect(fill = "white"))
Aylik_Dalga_Boyu
# PNG formatında grafiği almak için
png("aylik_dalga_boyu.png")
print(Aylik_Dalga_Boyu)
dev.off()
Aylık dalga boyuna ilişkin yukarıdaki R kod bloğunun çalıştırılmasından sonra elde edilen grafik Şekil 2’de verilmiştir.
Tablo 2’ye göre dalga boyunun en yüksek olduğu ay, 1980 yılının 1. ayı olduğu görülmektedir. Bu yılın ayını sırasıyla 1994 yılının 4. ayı ve 2001 yılının 2. ayı izlemektedir. Dalga boylarının aylara göre büyükten küçüğe doğru tüm listesini aşağıdaki linkten indirebilirsiniz.
Sonuç
Çalışmayla geliştirilen formüllerle döviz alış kurlarına ilişkin aylık ve yıllık olarak dalga boyları veya döviz şoklarının spektrumu hesaplanarak geçerli ve güvenilir sonuçların ortaya konulmasına yönelik deneysel bir çalışma yapılması amaçlanmıştır. Döviz kurları ülke ekonomilerinde öncü göstergelerden biri olduğu için döviz kurundaki dalga boylarının hesaplanması, ekonomideki kriz dönemlerinin belirlenmesi ve döviz şoklarının olumsuz etkilerinin boyutunun ortaya konulması açısından büyük önem arz etmektedir.
Dolar alış kuruna göre dalga boyunun en yüksek olduğu yıl 1994 yılıdır. Bu yılı sırasıyla 1980 ve 2001 yılları izlemektedir. Dolar kurunda dalga boyunun en yüksek olduğu ay ise, 1980 yılının 1. ayı’dır. Bu yılın ve ayını sırasıyla 1994 yılının 4. ayı ve 2001 yılının 2. ayı takip etmiştir.
Geliştirilen bu formüllerle aylık ve yıllık dalga boylarının hesaplanması yanında daha kısa zaman dilimlerini içine alan zaman serilerinde de dalga boyları ortaya konulabilecektir. Bu çalışmadan elde edilen bulgular ve çalışma kapsamında geliştirilen formül, döviz kurlarının mevcut durumunun analizi olduğu kadar öngörüsel analitik çalışmalara ve benzer fakat odağı farklı diğer çalışmalara da ışık tutacaktır.
Ayrıca ihtiyaç duyulması halinde işlenmiş veri setinin tamamına ve aylık zaman serisi temelinde döviz alış kurlarının yıllara göre göstermiş olduğu dalga boylarına aşağıdaki linklerden ulaşabilirsiniz.
Faydalı olması ve farkındalık oluşturması dileğiyle.
Saygılarımla
Not: Emeğe saygı adına, yapılan çalışmanın başka bir mecrada ya da ortamda paylaşılması halinde kaynak gösterilmeden alıntı yapılmamasını önemle rica ederim.
Yararlanılan Kaynaklar
T.C. Merkez Bankası:https://evds2.tcmb.gov.tr/index.php?/evds/serieMarket/#collapse_2. Ulaşım Tarihi: 19/02/2019.
Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun,
Kanun No: 5083, Resmi Gazete Tarihi: 31/01/2004, Resmi Gazete Sayısı: 25363 http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2004/01/20040131.htm#3.Ulaşım Tarihi: 19/02/2019.
Tukey, J. W. (1993). Exploratory Data Analysis: Past, Present, and Future. Princeton University, Department of Statistics, Technical Report No:302. https://apps.dtic.mil/dtic/tr/fulltext/u2/a266775.pdf. Ulaşım Tarihi: 19/02/2019.
Döviz Kurlarındaki Dalga Boylarının Hesaplanmasına Yönelik Yöntem Önerileri: Wt ve Ct Yöntemleri: https://tevfikbulut.com/2019/02/24/21-yillik-doviz-verisinin-kesifsel-analizi/
https://www.r-project.org/